De Wereld als Bol

Sphaera mundi (latijn voor ’over de wereldbol’), van Johannes de Sacro Bosco uit 1485. Dit boekje is een incunabel, gedrukt in de beginperiode van de boekdrukkunst en al meer dan 500 jaar oud is. Het is gebaseerd op een middeleeuwse tekst over astronomie. Een lezer heeft helderrode inkt gebruikt om met de hand in de marges van het boekje te schrijven. (fig. 8). Ook leek het erop of de blauwe inkt net droog was. In figuur 1 staat linksboven een streepje blauw: misschien om even te proberen voordat er werd ingekleurd?

 

 

De schrijver Sacro Bosco of ook wel John of Holywood genoemd heeft het nog langer geleden geschreven. De tekst is geschreven rond 1230 en verkondigde dat de aarde rond is. Hij beschreef hier de aarde als centrum van het heelal. In de middeleeuwen waren er veel mensen die dachten dat de aarde plat was. Dit werk was didactisch bedoeld, met literaire verwijzingen naar klassieke dichters. Iedereen die in de 13^e tot en met de 17^e eeuw astronomie studeerde aan de universiteit las dit werk van Sacro Bosco. Hij was werkzaam op de universiteit van Parijs. Dit is een van de eerste manuscripten over kosmologie die gedrukt zijn in de 15^e eeuw.

Ongeveer 1/3 van de nog bekende uitgaven in druk verscheen vóór 1500 en de rest tussen 1500 en 1647.

Sphaera mundi is gedrukt in Venetië door een van de beroemdste drukkers uit de vroege periode van de boekdrukkunst. Zijn naam was Erhard Ratdolt (1447-1527/8) Hij was drukker in Augsburg en werkte in Venetië van 1476 tot 1486. Na zijn periode in Venetië is hij weer vertrokken naar Augsburg, op verzoek van de bisschop. Die had vernomen hoe kundig hij was en wilden graag dat Ratdolt liturgische teksten zou gaan drukken.

Hij introduceerde in 1476 met twee andere partners, Bernhard Maler en Peter Löslein, de eerste versierde titelpagina in het gedrukte werk ‘Calendarium’ van de sterrenkundige Johannes Regiomontanus. De titelpagina bestond uit de titel, auteur en datum. Zij waren zich niet bewust van het feit dat ze de eersten waren met een titelpagina. (fig. 4)

Ratdolt was de eerste die zich bezighield met het drukken van geometrische diagrammen. Hij maakte meer dan 400 diagrammen die hij in houtblokken liet snijden. De houtsneden van de geometrische diagrammen zijn in deze uitgave niet allemaal van kleur voorzien. Gedrukt én met de hand aangebracht. Het is lastig om dat te zien maar we weten dat Ratdolt als eerste meer kleuren op een pagina drukte. Voor de kleuren in het boek is waarschijnlijk een stempel gebruikt in plaats van de drukpers (fig. 2 en 3)

Vanaf 1494 was Ratdolt weer in Augsburg en daar gebruikte hij zijn eigen drukkersmerk, in twee kleuren, zwart en rood. Hij maakte gebruik van de Gotische Rotunda, de Romein en Griekse letters in verschillende corpsen.

Het gekleurde exemplaar wat hier genoemd wordt komt uit de Trésorcollectie. In dit werk valt het op dat dit exemplaar door een lezer is bijgewerkt. Helaas is deze lezer niet te achterhalen. Er staan aantekeningen in de marges in het rood. Op de binnenkant van de omslag staan schetsen in bruine inkt en een rode kleur.

En op een uitstekende strook papier voor de eerste pagina, staat ook een tekst in bruine inkt. Helaas is dit exemplaar niet compleet en mist het de eerste drie pagina’s en achterin ontbreken twaalf pagina’s.

 

Notities in de marge van een lezer.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De letters werden uit houtblokken gesneden. De houtsnede was tot rond 1600 het gebruikelijkst voor afbeeldingen. Daarna kwam de gravure op maar de houtsnede bleef gebruikelijk voor wetenschappelijke én populaire literatuur.

Bronnen:

John Boardley, Typografphic firsts, Adventures in Early printing, Bodleian library, Oxford 2019.

Paul Dijstelberge, Wat is een boek? Een kleine geschiedenis, Amsterdam 2018

https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_de_Sacrobosco